Co jakiś czas nasilają się głosy o konieczności zmiany obecnie obowiązującej definicji zabytku archeologicznego, który podlega ochronie prawnej na podstawie przepisów ustawy z 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 3, pkt. 4 ustawy zabytek archeologiczny to „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”.
Wydawałoby się, że definicja ta jest skonstruowana logicznie i uwzględnia wszystkie aspekty ochrony śladów przeszłej egzystencji i działalności człowieka. Dlaczego zatem pojęcie zabytku archeologicznego miałoby ulec zmianie?
Zanim odpowiemy na to pytanie, spróbujemy ją wyjaśnić czytelnikom mniej zorientowanym w tematyce archeologicznej. W ustawie w następujący sposób zdefiniowano zabytek archeologiczny:
– „(…) zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka (…)”, tj. np. jaskinia, osada, grodzisko (jako relikt grodu), historyczne nawarstwienia miast, cmentarzysko, kurhan, kopalnia, wraki statków, łodzi, relikty pomostów, które mogą znajdować się w różnych środowiskach, czyli na lądzie, głębiej pod ziemią i pod wodą i są świadectwem/pozostałością/reliktem życia naszych przodków. Pozostałości te archeolodzy nazywają stanowiskami archeologicznymi;
– „(…) złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów (…)”. Najczęściej nawarstwienia kulturowe kojarzą się z miejscami, w których osadnictwo trwało dłuższy czas i było intensywne, czyli w miastach, zwłaszcza w centrach, które w większości przypadków były ich początkiem, czy na grodziskach. Grubość nawarstwień niekiedy może sięgać kilku metrów, przy czym najstarsze znajdują się najniżej.
Z nawarstwieniami kulturowymi mamy również do czynienia np. na cmentarzyskach warstwowych, gdzie spalone szczątki ludzkie wraz z darami grobowymi rozsypywano na powierzchni cmentarzyska.
Warstwą kulturową są obszary zagospodarowane w przeszłości przez ludzi jako osady czy cmentarzyska, które najczęściej odsłaniamy bezpośrednio pod współczesną warstwą orną: są to obiekty archeologiczne np. w postaci jam, dołów posłupowych i ich układów, ziemianek, grobów wraz z przestrzenią reliktową pomiędzy nimi, stanowiącą kontekst, na którym archeolodzy rejestrują te obiekty, wraz ze wszystkimi pozostałościami działalności ludzkiej.
W obrębie nawarstwień kulturowych znajdują się m.in. przedmioty wykonane z różnych materiałów – kamienia, krzemienia, kości, gliny, drewna, metali, skóry, itd., a czasami tylko ślady tych przedmiotów, jeśli warunki środowiskowe miały niekorzystny wpływ na ich zachowanie;
– (…) albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”, tj. przedmiot, który został wykonany przez człowieka; jest on elementem nawarstwień, czyli nieruchomego zabytku archeologicznego, zatem pozostają we wzajemnej relacji.
Ruchome zabytki archeologiczne zawsze zalegają w warstwach i obiektach archeologicznych, ale bardzo często zdarza się, że z różnych powodów wydobywane są na powierzchnię ziemi, np. w wyniku procesów naturalnych, uprawy ziemi (orka) czy prowadzenia prac ziemnych. Paradoksalnie, dzięki tym procesom, a więc częściowemu niszczeniu stanowiska archeologicznego, dowiadujemy się o jego istnieniu i tym samym możemy objąć je ochroną prawną.
Dlaczego zatem postuluje się zmianę definicji zabytku archeologicznego?
Dla niektórych środowisk (tzw. poszukiwaczy skarbów/detektorystów) najistotniejszy jest ostatni składnik definicji, czyli ruchomy zabytek archeologiczny, który pozyskują w wyniku prowadzonych poszukiwań. Żądają wyłączenia go i ujęcia w osobną definicję, najlepiej z cezurą czasową.
Na to, jako archeolodzy, nie możemy się zgodzić, ponieważ nie można jednoznacznie ustalić konkretnej daty, po której przedmioty wydobyte z ziemi przestają być zabytkami. O tym, że każda z nich jest niedoskonała (np. przełom XIX i XX wieku czy 1945 rok) wiedzą archeolodzy badający stanowiska nowożytne i współczesne. Na przykład moneta z lat 20. XX wieku znaleziona w nawarstwieniu miasta jest jednym z ważniejszych elementów w ustaleniu jego chronologii, bardziej istotnym od innych, starszych zabytków. Ta sama moneta znaleziona np. na powierzchni drogi ma mniejsze znaczenie dla archeologii. Kryterium czasowe z pewnością jest najważniejszym czynnikiem określającym zabytek (pamiątka przeszłości), jednak nie jedynym, gdyż zachowanie danego przedmiotu może leżeć „w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową” (art. 3, pkt. 1 ustawy).
***
W 1995 roku Polska ratyfikowała Europejską Konwencję o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawioną), która w następujący sposób definiuje dziedzictwo archeologiczne (Artykuł 1):
1. Celem niniejszej (poprawionej) konwencji jest ochrona dziedzictwa archeologicznego jako źródła zbiorowej pamięci europejskiej i jako instrumentu dla badań historycznych i naukowych.
2. W tym celu należy uznać za przedmiot dziedzictwa archeologicznego wszelkie pozostałości, obiekty i jakiekolwiek inne ślady ludzkości z minionych epok:
i) których zachowanie i analiza pomogą prześledzić historię ludzkości i jej stosunek do środowiska naturalnego,
ii) dla których wykopaliska i odkrycia oraz inne metody badań nad dziejami ludzkości i jej środowiskiem są podstawowym źródłem informacji i
iii) które są usytuowane w jakimkolwiek miejscu podlegającym jurysdykcji Stron.
3. Dziedzictwo archeologiczne obejmuje struktury, konstrukcje, zespoły budowlane, eksploatowane tereny, przedmioty, zabytki innego rodzaju, jak też ich otoczenie znajdujące się na ziemi lub pod wodą (podkr. SNAP).
Wynika z tego, że definicja zabytku archeologicznego w polskim prawodawstwie spełnia wymogi Konwencji maltańskiej.
Dodatkowe informacje związane z ochroną dziedzictwa archeologicznego:
Poszukiwacze skarbów – SNAP do parlamentarzystów
Zabytki archeologiczne są w Polsce własnością Państwa
